68. ณฺวาท

ณฺวาทโยติ ‘ณฺวาทโย’จฺจเนน สุตฺเตนฯ กติปยธาตฺวาทิปริคฺคเหนาติ ธาตโว ปกติภูตา อาที เยยํ กาลาทีนํ เต ธา ตฺวาทโย เตสํ ปริคฺคเหนาติ อตฺโถฯ กาโล วตฺตมานาทิ, การกํ กตฺตาทิ ปกํเสน นิยเมน ปจฺจโย กรียเต เอตสฺมาติ ปกติฯ กากฺริยํ อายุกาทิฯ

การิยวิเสสนฺติ อาเทสาทิการิยวิเสสํฯ การุ สิปฺปิชาติ วิเสโสฯ ตจฺฉกาทโย (ตจฺฉกกมฺม) การตนฺตวายรชกนหาปิตา ปญฺจ การโว จารุทารุติ วตฺตมาเน กาลนิยเมนาญฺญตฺราปิ ภวิสฺสติฯ เอวํ การุอาทีสุปิฯ

69. ขฉ

ขฉสานนฺติ วุตฺเต ตทนฺตคฺคหณํ กถมิจฺจาห- ‘ปจฺจยคฺคหเณ’จฺจาทิฯ พฺยาขฺยาตตฺถํ, นนุ สุตฺเต เอกสฺสโรติ ปุลฺลิงฺเคน นิทฺเทโส, อาทีติ จ ตพฺพิเสสนํ, เอวํ สติ นปุํสเกน วิวรณํ กถํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘สทฺเท’จฺจาทิ, อถ ชาคเรจฺจาโท ปุถควยเวกสฺสรสฺส ชาครสทฺทสฺส จ ปจฺเจกํ กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เตเนเว’จฺจาทิฯ

เตเนวาติอาทีติ เอกสฺสโรจฺจสฺส วิเสสนตฺตเหตุนาวฯ อวยเวกสฺสรสฺสาติ วิเสสนสมาโส ‘อวยโว จ โส เอกสฺสโร เจ’ติฯ อถาทีหิ เอกสฺสรวิเสสนตฺเตปฺยวยเวกสฺสรสฺส กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เอกสฺเสวาทิตฺตา’ติฯ

อิตรสฺสาติ ปฐเมกสฺสรโต-ญาสฺสาวยเวกสฺสสรสฺสฯ โทสทุฏฺฐตฺตา เนตฺถ วิเสสนสมาโสติ วตฺตุมาห- ‘เอกสฺสโรติ’จฺจาทิฯ ตถา สติ โก โทโสติ อาห- ‘เอโก เจ’จฺจาทิฯ สโรทีติ จ วุตฺเต ‘อีห-ฆฏเน’จฺจาทีนเมว สิยาฯ

นนุ จ ปจติมฺหิ เยเนวากาเรน ปจสทฺโท เอกสฺสโร เตเนว ตทวยวาปิ อจฺสทฺโท ปสทฺโท จ เอกสฺสโร, ตโตวาวยวานมฺปิ ปจฺเจกํ ทฺวิพฺพจนํ ปปฺโปติ… ทฺวิพฺพจนการิยิโน อาทิสฺส เอกสฺสรสฺส สามญฺเญน นิทฺเทสา, เอวญฺจ สมุทายสฺส ตทวยวานญฺเจกสฺสรานํ วิสุํ ทฺวิพฺพจเน กเต อนิฏฺฐมฺปปฺโปตีตีทมปากตฺตุมาห- ‘สกิํสตฺถปฺปวตฺติยา สาวยวสฺส สมุทายสฺส คหณ’นฺติฯ สกิํ สตฺถปฺปวตฺติยา เอกวารํ ทฺวิพฺพจนสุตฺตสฺส ปวตฺติยา ทฺวิพฺพจนกรเณนาติ วุตฺตํ โหติฯ

สาวยวสฺสาติ ยถาวุตฺตาวยเวหิ สห วตฺตมานสฺส น วินา เตหิฯ เอวํ มญฺญเต ‘‘ยสฺส ทฺวิพฺพจเน กรียมาเน สพฺเพสมวยวานํ คหณํ ภวติ, ตสฺเสว สมุทายสฺส ทฺวิพฺพจนํ ยุตฺตํ นาวยวานํ, เตสญฺหิ ทฺวิพฺพจเน เอกาย ทฺวิพฺพจนสฺสุปฺปตฺติยา น สพฺเพสํ คหณํ กตํ โหติ นาวยวนฺตสฺส สมุทายสฺส จ กตนฺติ ปุน เตสํ ทฺวิพฺพจนาย สตฺถปฺปวตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อุปปตฺตนฺตรมาห- ‘อถเว’จฺจาทิฯ อิห ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺติ ทฺเว ปกฺขาฯ ตตฺร ฐาเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข โทสทสฺสนโต ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺตฺยยเมว ปกฺโขพฺภุปคโตติ ทสฺเสนฺโต ปฐมนฺตาว ฐาเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข ภาวินํ โทสมาห- ‘ปฐมสฺเสกสฺสรสฺสิ’จฺจาทิฯ ทฺวิสทฺโท สงฺเขฺยยฺเย วตฺตเตฯ

สงฺเขฺยยฺยญฺเจตฺถ สทฺทรูปมุจฺจารณํ วา, ตตฺถ อุจฺจารเณ สงฺเขฺยยฺเย ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ น สมฺภวติ… อุจฺจารณสฺส สทฺทา(นุคต) ธมฺมตฺตาฯ สทฺทรูเป สงฺเขฺยยฺเย ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ, ตตฺถ [ตญฺจ (โปตฺถเก)] โทโสฯ ตถา จาห- ‘รูปทฺวเย วิธียมาเน’ติฯ ตถา สติ นิวุตฺติธมฺเม ฐานี ภวตีติ ฐานิโน นิวุตฺติยา ภวิตพฺพํ, นิวุตฺติยา จ ธาตุตฺตา นิวุตฺติ, เตนาห- ‘ปกติปฺปจฺจยวิภาคาภาวโต’ติฯ เตน ปฺปจฺจเย ปเร ปกติยา วิธียมานํ การิยํ น สิยา, เตน วุตฺตํ- ‘อสฺส อิตฺตํ น สิยา’ติฯ ปิปาสติ ‘ปา=ปาเน’ฯ อิจฺฉายํ ปาตุนฺติตุมนฺตา ‘‘ตุํสฺมา’’จฺจาทินา (5-61) โสฯ ‘ปาส ปาส’ อิติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ญฺญสฺส โลโป, ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺส’’ (5-74) ‘ข ฉ เสสฺวสฺสิฯ ทฺวิปฺปโยเค ตุ ทฺวิพฺพจเน นายํ โทโส สมาวิสตีติ อาห- ‘อาวุตฺติยํ ติ’จฺจาทิฯ ทฺวิธา ภูตสฺสา ติธินา ธาตุสฺเสว ทฺวิธาภูตตฺตํ ทีเปติฯ

70. ปโร

โยควิภาคา ‘อ ญ’อาทีสุ คมฺยเตฯ ยทิ หฺยตฺราปิ ฉฏฺฐี อภิมตา สิยา ตทา ‘‘ข ฉ ส ปโรกฺขานเมกสฺสโรทิทฺเว’’ติ เอกเมว โยคํ กเรยฺยฯ ปโรกฺเข วิหิตา อญอาทโย ธาตุโตว, นาญฺญโตติ ปโรกฺขาวจนสนฺนิธานา จสทฺเทน ธาตุวิหิตปฺปจฺจยาว คยฺหนฺตีติ อาห- ‘อญฺญสฺมิมฺปิ ธาตุวิหิตปฺปจฺจเย’ติฯ ยทิ ปน ภุสตฺโถ อาภิกฺขญฺญตฺโถ วา วตฺตุมิฏฺโฐ สิยา, ตทา ภูสตฺถาทีสุ จ ททฺทลฺลติจฺจาทิกํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ จงฺกมติ โมมูหจิตฺตานีติ ภุสตฺถสฺส ยุชฺชมานตฺตา ตฺยาทโย ภุสตฺเถ ภวนฺติ พหุลาธิการาติ วตฺตุํ สกฺกาติฯ

71. อาทิ

ปฐโม ทุติโยติ จ ทฺเว เอกสฺสราฯ ตตฺถ ‘‘ขฉสานเมกสฺสโรทิ ทฺเว’’ (5-69) ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (5-70) ปฐมสฺเสกสฺส รสฺส ทฺวิพฺพจนํ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ ตุ ทุติยสฺส, ตสฺมา กถมญฺญสฺสุจฺจมาเนอญฺญสฺสพาธกํสิยา ตสฺมา กเตปิทุติย ทฺวิพฺพจเนปฐมทฺวิพฺพจนํ สมฺภวตฺเววาตินปฐมทฺวิพฺพจนาปวาโท-ยํ โยโคจฺจาสงฺกิยาห- ‘ปฐเม’จฺจาทิฯ กฺริยตฺถาธิการา กฺริยตฺถานนฺติ ฉฏฺฐิยา ทุติเยเนกสฺส เรนจ สมฺพนฺธา ปฐมทฺวิพฺพจนสฺสวิธาย กมญฺญวากฺยมญฺญํ ทุติยสฺสาติ น วากฺยเภโทติ อาห- ‘เอเก’จฺจาทิฯ อสฺสาติ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ อสฺส โยคสฺส, ปุพฺพโยเคติ ปุพฺเพหิ ทฺวิหิ สุตฺเตหิฯ ‘‘อาทิสฺมา สรา’’ติ สรมทฺวิตฺเตนุปาทาย สามญฺเญน สทฺทรูปสฺส ทฺวิพฺพจนวิธานโต ปุพฺเพ วิย พฺยญฺชนยุตฺตสฺเสว วิธานํ ตเถวิฏฺฐตฺถตฺตาติ ปฐมทฺวิพฺพจน สมฺพนฺธิโน พฺยญฺชนสฺส ทฺวิพฺพจนพาธาตฺยวคนฺตพฺพํฯ

72. นปุ

ปฏินิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตํ นิมิตฺตํ ปติ ปฏินิมิตฺตํ, นิมิตฺเต สตีติ อตฺโถฯ

73. ยถิ

ปฐเมกสฺสรสฺส ปฐมทฺวิพฺพจนํ วิสโย, ทุติเยกสฺสรสฺส ทุติยทฺวิพฺพจนํ, เตนาห- ‘ยถา วิสย’นฺติฯ ปฐม ทุติย ตติย ทฺวิพฺพจนนฺติ เอตฺถ ปุอิติ ปฐมํ สทฺทรูปํ, ตฺติอิติ ทุติยํ, ยิสิติ ตติยํฯ

76. ข ฉ

ขปฺปจฺจยาทิ กรียตีติ เสโสฯ